De patiënt staat centraal

Adviezen

• De patiënt wordt volledig geïnformeerd over zijn gezondheid, behandelopties en risico’s.
• De patiënt wordt gestimuleerd om samen met de arts mee de verantwoordelijkheid te dragen voor zijn eigen gezondheid.
• De patiënt wordt actief betrokken bij beslissingen over zijn gezondheid.
• Bij complexe zorgsituaties wordt het beleid afgestemd op de zorgdoelen van de patiënt.
• De medewerkers van de praktijk houden rekening met de rechten, waarden en religieuze en culturele achtergrond van de patiënt.
• Er wordt samen met de patiënt naar een oplossing gezocht om de impact van communicatieproblemen op de kwaliteit van de zorg te beperken en veilige en patiënt-gecentreerde (of persoonsgerichte) zorg te kunnen garanderen.
• De huisarts houdt rekening met de financiële draagkracht van de patiënt. Bij financiële moeilijkheden verwijst de huisarts naar ondersteunende organisaties.

Beschrijving

Ter ondersteuning van de consultatie kunnen de zorgverleners gebruik maken van materiaal voor patiëntenvoorlichting. De mondeling overgebrachte informatie kan aangevuld worden met beeldmateriaal, een folder of verwijzing naar een betrouwbare website, een app (bijvoorbeeld ZoekGezond of Keuzehulpen en consultkaarten. De tool Interessante bronnen voor de patiënt bevat een niet-exhaustieve lijst met betrouwbare elektronische bronnen geschreven op maat van de patiënt. In de wachtzaal kunnen patiënten ook geïnformeerd worden door posters, folders of een presentatie op een scherm.

Shared Decision Making is het proces waarbij de zorgverlener samen met de patiënt op zoek gaat naar een antwoord op zijn gezondheidsprobleem waar er meerdere, gelijkwaardige, behandelopties mogelijk zijn. Het is een wisselwerking tussen de arts en de patiënt waarbij de waarden en normen van de patiënt worden gecombineerd met de medische expertise van de arts. Het doel is om zo tot een gezamenlijk besluit te komen dat het best past bij de betreffende patiënt in die specifieke situatie.

De wisselwerking tussen arts en patiënt beperkt zich niet enkel tot het overeenkomen van een behandeling. Ook bij (invasieve) diagnostiek en advanced-care planning is er een goede samenwerking mogelijk. Samen beslissen vereist mogelijk een aanpassing in de rol die een zorgverlener of een patiënt gewoon is om op te nemen. De zorgverlener kan tijdens een consultatie expliciet aangeven aan de patiënt dat er een keuze gemaakt kan worden tussen verschillende behandelopties en dat de patiënt daar een actieve rol mag hebben.

Het acroniem ICE (Ideas, Concerns, Expectations) is een hulpmiddel om de patiënt te stimuleren actief deel te nemen aan het beslissingsproces. Vanuit de ICE kan men al bepaalde elementen halen die belangrijk zijn in het besluitvormingsproces. Hier komen immers vaak al voorkeuren/verwachtingen naar voren.

Samen beslissen kan gefaciliteerd worden door gebruik te maken van een model zoals het Three-talk model of Shared Decision Making van Elwyn Glyn (2017). In de eerste stap (Team talk) wordt uitgelegd dat de beslissing samen genomen kan worden en dat zorgverlener en de patiënt (en eventuele mantelzorgers) hierin een team vormen. In stap twee (Option talk) worden de verschillende opties besproken. Decision talk is de derde stap; hier wordt een beslissing gemaakt op basis van de voorkeuren van de patiënt en de expertise van de arts. Niets doen is ook een optie. Het is voor de patiënt belangrijk te weten wat de voor- en nadelen zijn als besloten wordt om niets te doen. Uit onderzoek blijkt dat sommige patiënten ook behoefte hebben aan het inlassen van een evaluatiemoment na de beslissing (‘stap 4’). Dit kan bijvoorbeeld tijdens een eerstvolgend consult kort aan bod komen.

(Elwyn Glyn, 2017)

Bij complexe zorgsituaties, zoals multimorbiditeit, end-of-life care of chronische zieken met psychosociale problematiek, is Goal-Oriented Care te verkiezen boven Disease-Oriented Care. Bij doelgerichte zorg wordt de zorg afgestemd op doelen die de patiënt in samenspraak met de zorgverlener opmaakt in plaats van op ziekte specifieke uitkomsten. Een goede afstemming tussen de patiënt en iedereen die bij zijn zorg betrokken is, is essentieel. Doelgerichte zorg vergt een andere manier van consultvoering. Op de website van het Vlaams Instituut voor de Eerste Lijn (VIVEL) zijn verschillende tools terug te vinden die kunnen ondersteunen bij het voeren van dat andere gesprek.

De wet die de patiëntenrechten duidelijk omschrijft geeft richtlijnen voor het centraal stellen van de patiënt:

• Ontvangen van een kwaliteitsvolle dienstverstrekking
• Vrij kiezen van de beroepsbeoefenaar
• Geïnformeerd worden over de eigen gezondheidstoestand
• Vrij toestemmen in een tussenkomst, met voorafgaande informatie
  • Vernemen of de beroepsbeoefenaar verzekerd en gemachtigd is om het beroep uit te oefenen
• Kunnen rekenen op een zorgvuldig bijgehouden patiëntendossier, met mogelijkheid tot inzage en afschrift
• Verzekerd zijn van de bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer
• Neerleggen van een klacht bij een ombudsdienst

Cultuursensitieve zorg is zorg bieden met het bewustzijn dat de eigen normen en waarden niet voor iedereen gelden. Een nieuwe situatie wordt met een neutrale blik bekeken in plaats van onmiddellijk (negatief) beoordeeld.

Binnen de consultatie met patiënten met gehoor-, spraak- of taalproblemen kunnen hulpmiddelen gebruikt worden om de consultatie vlotter te laten verlopen en de kwaliteit van de zorg te waarborgen. Visuele hulpmiddelen hebben de voorkeur bij deze groepen patiënten. Bij milde communicatieproblemen kunnen afbeeldingen en meertalige folders ter ondersteuning dienen. De tool Interessante bronnen voor de patiënt bevat websites met meertalige informatie en hulp bij communicatieproblemen. In de tool Interessante bronnen voor de huisarts kan je bronnen terugvinden met anderstalige patiënteninformatie.

Bij matig of ernstige communicatieproblemen en bij complexe zorgsituaties is de aanwezigheid van een tolk aangewezen. De praktijk kan kiezen uit een leek tolk die de patiënt zelf aanbrengt of een professionele tolk. Volgende diensten bieden professionele tolken aan (Delegrange, De Wilde & Vranjes, 2023):

• België: Via de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, in samenwerking met het RIZIV, kunnen huisartsen gratis gebruik maken van interculturele bemiddeling via videoconferentie. Met behulp van een internetverbinding en een laptop (of tablet) kunt u via een beveiligd platform een afspraak met een intercultureel bemiddelaar maken. Deze bemiddelaar zal voor u tolken wat de patiënt zegt, en zal ook tolken wat u tegen de patiënt zegt. Meer info over dit project is terug te vinden in de folder.
• Vlaanderen: Het Vlaams Agentschap Integratie en Inburgering (AGII) biedt telefoontolken, videotolken en tolken ter plaatse aan. Reserveren van een tolk gebeurt via hun website (telefoontolk, videotolk of tolk ter plaatse) of via de Vlaamse Tolkentelefoon (enkel telefoontolken) op het nummer 02 208 06 11. Deze diensten zijn betalend maar het AGII biedt een ruimere keuze aan talen aan.
• Regio Gent: Amal werkt samen met het AGII voor het aanbieden van tolken ter plaatse, videotolken en telefoontolken.
• Stad Antwerpen: Atlas werkt samen met het AGII voor het aanbieden van tolken ter plaatse, videotolken en telefoontolken.
• Brussel: Brussel Onthaal biedt telefoontolken, webcam tolken en tolken ter plaatse.

Volgens het WHO-rapport (2023) wordt 5.2% van de Belgische gezinnen geconfronteerd met catastrofale gezondheidsuitgaven. Dit houdt in dat uitgaven voor gezondheidszorg zo hoog oplopen dat een gezin financiële moeilijkheden ondervindt om te voorzien in zijn basisbehoeften (bijvoorbeeld voeding, huisvesting en verwarming). De incidentie van catastrofale gezondheidsuitgaven in België behoort daarmee tot de hoogste in West-Europa. Wanneer het gezinshoofd werkloos is loopt dit op tot 8% en bij de laagste inkomensgezinnen loopt dit verder op tot 12%.

Om het gezondheidszorgsysteem toegankelijk te maken voor zoveel mogelijk mensen zijn er reeds maatregelen genomen in België. Maatregelen die voor iedereen genomen worden zijn onder andere de verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering, de maximumfactuur, de invoering van het GMD, de derdebetalersregeling, en de introductie van zorgtrajecten, het ‘statuut chronische aandoening’. In uitzonderlijke gevallen en bij zeer ernstige aandoeningen kan het Bijzonder Solidariteitsfonds (BSF) aangesproken worden. Kennis van deze complexiteit laat toe om tijdig te verwijzen naar ondersteunende organisaties (bijvoorbeeld sociale dienst, OCMW, CAW). Een goede registratie in het dossier kan dit ondersteunen.

Reflectie

“De patiënt heeft tegenover de beroepsbeoefenaar recht op alle hem of haar betreffende informatie die nodig is om inzicht te krijgen in de eigen gezondheidstoestand en de vermoedelijke evolutie ervan.” (Wet betreffende de rechten van de patiënt, 22 augustus 2002)

Slechts een beperkt deel van de gesproken informatieoverdracht wordt onthouden door de patiënt. Daarom is het raadzaam om de mondeling overgebrachte informatie aan te vullen met geschreven materiaal op papier of door verwijzing naar een betrouwbare website. Patiënten kunnen een begeleider meenemen naar de consultaties die hen kan ondersteunen bij het verwerken van informatie, emoties en het stellen van vragen. Zij zouden aangemoedigd kunnen worden om zelf notities te nemen van de consultatie. Mits toestemming van de arts kan de patiënt ook een geluidsopname van de raadpleging maken (Orde der Artsen, 2023).

“De patiënt heeft het recht om geïnformeerd, voorafgaandelijk en vrij toe te stemmen in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar.” (Wet betreffende de rechten van de patiënt, 22 augustus 2002)

Patiëntenvoorlichting is een voorwaarde voor de geïnformeerde toestemming. Een verbeterde health literacy stimuleert patiënten tot het opnemen van de eigen verantwoordelijkheid voor de eigen gezondheid (patient empowerment). Dit verhoogt het zelfvertrouwen van de patiënt en bevordert de therapietrouw, wat resulteert in een betere controle van de ziekte. Dit wil niet zeggen dat een patiënt verantwoordelijk gesteld kan worden voor slechte uitkomsten. Een goede relatie tussen zorgverlener en patiënt is essentieel voor een kwaliteitsvolle zorg en is gebaseerd op wederzijds respect.

Het bevragen van de ICE draagt bij tot een meer accurate diagnosestelling door de arts en tot een betere therapietrouw vanwege de patiënt. Shared Decision Making verhoogt ook de patiëntentevredenheid. Niet alle situaties lenen zich hiertoe. Bij urgenties bijvoorbeeld primeert de snelheid van handelen boven het samen beslissen. Alhoewel, dankzij een vooropgestelde wilsverklaring kan de patiënt ook meebeslissen in het beleid wanneer hij zelf niet meer in staat is zijn mening te uiten.

Richtlijnen voor specifieke ziekten kunnen niet zonder meer gebruikt worden bij patiënten met multimorbiditeit. Multimorbide patiënten worden vaak uitgesloten in onderzoeken waar de richtlijnen op gebaseerd zijn. Richtlijnen van verschillende aandoeningen kunnen elkaar ook tegenspreken. Bovendien wordt de therapietrouw en de levenskwaliteit bevorderd wanneer de therapie afgestemd is op doelen uit het dagelijkse leven van de patiënt in plaats van op abstracte streefwaarden uit wetenschappelijk onderzoek. Het Chronic Care Model wordt verder toegelicht binnen Samenwerken met externen.

Een goed systeem van gezondheidszorg is toegankelijk voor zoveel mogelijk mensen, ook als zij zich in moeilijke situaties bevinden. Het gezondheidszorgsysteem is financieel ontoegankelijk wanneer mensen de nodige (basis)zorg uit- of afstellen, omdat deze te duur is. Dit kan op (middel)lange termijn nadelige invloeden hebben op de gezondheid, met soms hogere gezondheidskosten tot gevolg.

Ondanks dat België heel wat pogingen doet om de zorg betaalbaar te houden, zijn er enkele factoren die betaalbare zorg ondermijnen. Hiervan dient de arts zich bewust te zijn. Het gaat om het aandeel eigen betalingen (remgelden en supplementen) en het niet automatisch toekennen van de beschermende maatregelen bij personen die er recht op hebben. Daarnaast moeten patiënten vaak eerst de totale som voorschieten en wordt dit achteraf pas uitbetaald (vooral bij andere ambulante zorg dan huisartsengeneeskunde). De verplichte ziekteverzekering dekt tevens tandzorg, vrij verkrijgbare geneesmiddelen ('over the counter' geneesmiddelen) en medische hulpmiddelen in beperkte mate. Beleidsmaatregelen kunnen bijdragen aan het vereenvoudigen en verbeteren van de toegang tot gezondheidszorg voor lage-inkomensgezinnen.

Bronnen

• Agentschap Integratie en Inburgering. (2021). Sociaal tolken en vertalen. [Website]. Geraadpleegd op 14 januari 2021 via https://www.integratie-inburgering.be/nl/sociaal-tolken-en-vertalen
• Belgisch Staatsblad. (2002, 22 augustus). Wet betreffende de rechten van de patiënt. [Website]. Geraadpleegd op 5 augustus 2021 via http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=2002082245&table_name=wet
• De Maeseneer, J. (2012). Multimorbidity, goal-oriented care, and equity. British Journal of General Practice, 62(600), e522–e524. https://doi.org/10.3399/bjgp12X652553
• De Maeseneer, J., & Boeckxstaens, P. (2017). Pay-for-performance: Beter niet aan beginnen? Minerva, 16(4), 82-83.
• Delegrange, M., De Wilde, J., & Vranjes, J. (2023). Eindrapport bevraging project ‘Sociaal tolken’. Universiteit Gent.
• Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (2021). Patiëntenrechten. [Website]. Geraadpleegd op 16 januari 2021 via https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/zorg-voor-jezelf/patiententhemas/patientenrechten
• Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (z.d.). Gids voor de interculturele bemiddeling in de gezondheidszorg. Geraadpleegd op 12 augustus 2024 via https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/gids_nl_-_def.pdf
• FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. (n.d.). Interculturele bemiddeling op afstand (via videoconferentie). Geraadpleegd op 14 januari 2021 via https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/organisatie-van-de-gezondheidszorg/kwaliteit-van-zorg/interculturele-bemiddeling-0
• Gignon, M., Ganry, O., Jarde, O., & Manaouil, C. (2013). Finding a balance between patients' rights, responsibilities and obligations. Medicine and Law, 32, 319.
• Grouwels, D., Seuntjens, L., & Vanden Bussche, P. (2008). Dokteren met kwaliteit. Antwerpen: Standaard Uitgeverij nv.
• KCE. (2023). Eigen betalingen vormen nog steeds een drempel voor een betaalbare toegang tot gezondheidszorg, vooral voor de armste gezinnen (persbericht). [Website]. Geraadpleegd op 26 mei 2023 via https://www.kce.fgov.be/nl/eigen-betalingen-vormen-nog-steeds-een-drempel-voor-een-betaalbare-toegang-tot-gezondheidszorg
• Matthys, J. (2006). Is het haalbaar om ideeën, bezorgdheden en verwachtingen van de patiënt te registreren in het dossier? Resultaten van een praktijkproject. Huisarts Nu, 35(8).
• Naar een gezond België. (2023). Financiële toegang tot gezondheidszorg. [Website]. Geraadpleegd op 17 mei 2023 via https://www.gezondbelgie.be/nl/performantie-van-het-belgische-gezondheidssysteem/toegankelijkheid-van-de-zorg/financiele-toegangkelijkheid
• NHG. (2018). Handleiding voor het opzetten van een kwaliteitssysteem in een huisartsenpraktijk (versie juni 2018). Utrecht: NHG.
• NPA. (2015). Kwaliteitsnormen voor de Nederlandse huisartsenpraktijk: NHG-Praktijkaccreditering (versie 2.1). Utrecht: NPA.
• Orde der Artsen. (2023). Geluidsopname van raadplegingen. Nieuwsbrief 175 van 16 september 2023. Geraadpleegd op 27 september 2023 via https://ordomedic.be/nl/adviezen/deontologie/consent-fully-informed/geluidsopname-van-raadplegingen
• The Royal Australian College of General Practitioners. (2017). Standards for general practices (5th ed.). East Melbourne, Vic: RACGP.
• The Scottish Government. (2021). The 2018 General Medical Services contract in Scotland. Edinburgh: The Scottish Government.